فعالیت گروهها، احزاب، علمای صاحب‌ نام و اندیشمندان انقلابی در حوادث این سالها، به مشهد جایگاه ویژه در تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی بخشید.
حضور هسته مركزی روحانیت مبارز و در رأس آن رهبر معظم انقلاب حضرت آیت ‌الله خامنه ‌ای در مسجد كرامت مشهد به عنوان عامل پیوند گروههای مذهبی و ملی از یكسو و عامل سازماندهی فعالیتهای انقلابی، این شهر را از سایر شهرهای ایران متمایز نمود.
علاوه بر آن وجود كانونهای فكری همچون كانون نشر حقایق، انجمن پیروان قرآن، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌ نژاد و مساجد كرامت و امام حسن(ع) چهره ‌ای كاملا انقلابی به شهر مشهد می ‌داد.
محوریت حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) در فعالیتهای سیاسی دوران انقلاب، شهر مشهد را به عنوان یكی از پایگاههای مذهبی و انقلابی ایران در دهه 1340 و 1350 مبدل كرد بطوری كه سهم مردم این شهر در رسیدن ملت ایران به استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی ستودنی است.
مرور وقایع انقلاب از دریچه اسناد
براساس اسناد واحد مطالعات انقلاب اسلامی آستان قدس رضوی اوج فعالیتهای انقلابی در مشهد از خرداد 1357 همزمان با سالگرد نهضت 15 خرداد 1342 حوادثی به یاد ماندنی را در تاریخ این شهر به یادگار گذاشته است.
این فعالیتها با بازگشت رهبر معظم انقلاب از تبعید در ایرانشهر در مهر ماه سال 57 موجی پرشور میان انقلابیون مشهد به راه انداخت و برجسته شدن راهپیماییها و سخنرانیها، ماموران رژیم را در مشهد به وحشت انداخت.
مبارزات مردم مشهد علیه رژیم ستمشاهی در ماه محرم و پاییز 1357 به قیام مردم رنگی عاشورایی داد كه با تاسی از شهدای كربلا حاضر بودند در مقابل بی عدالتی رژیم پهلوی در راه پیروزی انقلاب از جان نیز بگذرند.
جلسات هماهنگی راهپیماییها و سخنرانیها با حضور هسته مركزی رهبران انقلاب در مشهد شامل رهبر معظم انقلاب، آیت الله واعظ طبسی و شهید هاشمی نژاد و نیز مردم در مدرسه نواب، مسجد كرامت و بیوت مراجع عظام از ابتدای ماه محرم در مشهد به صورت یك برنامه روزانه درآمده بود.
یكپارچگی مردم مشهد با هدایت روحانیون، درگیری های شدید با رژیم پهلوی را در 23 آذر ماه، 9 و 10 دی ماه، ششم بهمن ماه و تا پیروزی انقلاب در 22 بهمن سال 1357 رقم زد تا مبارزات این شهر در تاریخ انقلاب اسلامی ماندگار شود.
* مشهد آبان 1357
20 آبان ماه، همزمان با عید فطر، مردم مشهد در زیر بارش برف، راهپیمایی شورانگیزی داشتند و این راهپیمایی در مقابل میدان حضرت امام رضا (ع) به پایان رسید.
26 آبان ماه روزنامه های مشهد در همبستگی با روزنامه های تهران در اعتراض به سانسور تعطیل شدند.
28 آبان ماه تظاهرات بدون درگیری با ماموران انجام شد و قطعنامه آن در میدان حضرت امام رضا (ع) توسط آیت الله واعظ طبسی قرائت شد.
29 آبان ماه شاهد حمله و تیراندازی ماموران ساواك به مردم در توحیدخانه و كفشداری حرم مطهر رضوی بودیم كه به عذرخواهی استاندار و قول مجازات مرتكبین این جنایت ختم شد.
* مشهد آذر 1357
پنجم آذر ماه مردم مشهد به دلیل تیراندازی كه به حرم مطهر رضوی شده بود، عزا و تعطیل عمومی در شهر اعلام كردند و شعار می دادند كه ‘همه شیعیان شام غریبان شده / قبر امام هشتم گلوله باران شده’
19 آذر ماه مردم مشهد تظاهرات یك میلیون نفری با شعار ‘مرگ بر شاه’ و ‘این شاه آمریكایی اعدام باید گردد’ به راه انداختند. این تظاهرات در میدان حضرت امام رضا (ع)، خیابان های بهار و امام خمینی (ره) و خسروی انجام شد. در بین تظاهرات نان و خرما نیز بین مردم توزیع شد و در پایان قطعنامه تاریخی تاسوعا توسط آیت الله واعظ طبسی پس از سخنرانی رهبر معظم انقلاب و آیت الله شهید هاشمی نژاد قرائت گردید.
در روز تاسوعا، عكس های شاه در صحن پهلوی حرم مطهر رضوی پاره شد، سپس خطبه شب عاشورا توسط آیت الله خامنه ای در حرم مطهر قرائت گردید و به موازات آن اسم شاه هم از روی كاشی ها و ستون های یادبود حرم مطهر پاك شد.
در آن روز مردم به سوی میدان شاه و میدان تقی آباد و بیمارستان ‘شهرضا’ رفتند و مجسمه های شاه را پایین كشیدند.
20 آذر ماه نیز حركت دسته عزاداران عاشورا به سوی مدرسه نواب، حركت هیات ها به سوی حرم مطهر رضوی، سخنرانی آیت الله خامنه ای و قرائت قطعنامه توسط شهید هاشمی نژاد، اعلام سخنرانی های كانون نشر حقایق در مسجد گوهرشاد انجام شد.
*مشهد دی 1357
اول دی ماه مصادف با روز جمعه بود و گروهی به منزل یكی از مراجع تقلید در مشهد رفته و از آنجا عازم بیمارستان شدند. همزمان با حركت این گروه در خیابان های شهر، جنازه یكی از شهدا هم تا بهشت رضا تشییع شد.
آیت الله خامنه ای بین مردم سخنرانی كردند و پیام امام راحل را به مناسبت كریسمس قرائت نمودند.
6 دی ماه شهید هاشمی نژاد در مسجد گوهرشاد به مناسبت آخرین روز اعتصاب فرهنگیان سخنرانی كرد.
در این روز در مراسم یادبود یكی از استادان دانشگاه، قبض های حمایت از كارگران شركت نفت به میزان 17 میلیون تومان فروش رفت.
همچنین این روز شاهد حمله ماموران رژیم به راهپیمایان در مقابل استانداری خراسان رضوی بودیم.
در این روز فروشگاه لشكر، سینما شهر فرنگ، كارخانه پپسی، انجمن ایران و آمریكا، خانه دو مستشار آمریكایی، انجمن ایران و انگلیس، اداره آگاهی و زندان زنان به آتش كشیده شد.
10 دی ماه، جنازه های شهدا در مراسم صبحگاه ارتش به نمایش درآمد و سربازان نسبت به كشتن مردم و انقلابی ها تحریك شدند و به آنان گفته شد، ‘اگر فرار كنید شما را تیرباران می كنیم و اگر تیراندازی نكنید آنها شما را خواهند كشت، پس بكشید تا كشته نشوید’.
11دی ماه مراسم بزرگداشتی برای شهدای 10 دی در مسجد گوهرشاد مشهد به دعوت روحانیت مبارز در مشهد برگزار شد.
12دی ماه، شهید هاشمی نژاد در مسجد گوهرشاد سخنرانی كرد و طرح عدم رسمیت نخست وزیری بختیار و اعلام نخست وزیری بازرگان از سوی امام راحل مطرح شد.
17 دی ماه، تظاهرات زنان در مشهد تا مسجد گوهرشاد انجام شد.
26 دی ماه بازاریان مشهد در حرم مطهر رضوی دست به تحصن زدند.
29 دی ماه حدود 500 هزار نفر از مردم مشهد همزمان با اربعین حسینی حركت اعتراض آمیز خود را آغاز كردند و پس از خواندن نماز در خیابان تهران، قطعنامه این تظاهرات قرائت شد.
*مشهد بهمن 1357
اول بهمن ماه اقشار مختلف مردم مشهد تظاهرات گسترده ای در سطح شهر انجام دادند و كارمندان ادارات شهر با مردم در این تظاهرات همراه شده و همبستگی خود را اعلام كردند.
2 بهمن ماه پیكر 2 تن از شهیدان شهرستان قوچان همزمان با راهپیمایی مردم از میدان فردوسی تا حرم مطهر رضوی تشییع شد.
3 بهمن ماه وكلا و اصناف و كارمندان مشهد استعفای حبیب الله بهار، علی اكبر توتونچیان، محمد شهرستانی، احمد صبوری، محمود ضیایی، مسعود یغمایی و مهین افشار، نمایندگان مشهد و نیز عماد تربتی و جمال گنجی سناتورهای مشهد را درخواست كردند.
در این روز همچنین كمك رسانی به زلزله زدگان قاین ادامه یافت.
4 بهمن ماه بیانیه ‘حسین شاه عالمی نژاد’ در پیوستن نیم میلیون خاوری به انقلاب قرائت شد.
در این روز سخنرانی افراد تاثیرگذار انقلابی در دادگستری و اداره مركزی دانشگاه ادامه یافت. همچنین 10 هزار نفر از مردم مشهد به منظور حضور در مراسم استقبال از امام راحل به عنوان نمایندگان مراجع و اصناف مشهد به تهران عزیمت كردند.
5 بهمن ماه جلسه سخنرانی شهید هاشمی نژاد با حضور 10 هزار نفر در سالن ورزشی تربیت بدنی مشهد برگزار شد.
6 بهمن ماه اعتصاب غذای 48 ساعته ارتشیان، همبستگی آنان با مردم و عدم اجرای حكم تیر از سوی ماموران انجام گرفت.
7 بهمن ماه راهپیمایی 28 صفر توسط مردم مشهد كه از قبل توسط بیت مراجع اعلام شده بود در زیر برف با سر دادن شعارهایی علیه بختیار و شاه و در حمایت از امام راحل از چهار راه شهدا و از مسیرهای متفاوت برای محكومیت ‘كشتار 6 بهمن ماه مردم در مقابل دانشگاه تهران’ انجام شد.
9 بهمن ماه راهپیمایی مردم به مناسب 30 صفر و سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع) از چهار راه شهدا و خیابان خسروی تا میدان موزه با حضور نیروهای نظامی و شهربانی و فرمانداری و سخنرانی شهید هاشمی نژاد علیه بختیار و كارشكنی وی در آمدن امام راحل به میهن اسلامی برگزار شد.
10 بهمن ماه، شهید هاشمی نژاد در دانشكده ادبیات مشهد سخنرانی كرد و عزای عمومی به منظور كشته شدن 78 نفر و زخمی شدن 400 نفر در تهران اعلام گردید.
در این روز مراجع و روحانیت و نیز مردم در صحن امام خمینی (ره) حرم مطهر رضوی در اعتراض به كارشكنی دولت بختیار در بازگشت امام راحل تحصن كردند، همچنین گروه های مختلف به محل تحصن علما آمدند. پزشكان، فرهنگیان، وكلا، كارمندان ادارات، دانشگاهیان و اصناف مبارز با تحصن كنندگان اعلام همبستگی كردند.
12 بهمن ماه مردم مشهد از بازگشت امام راحل به میهن اسلامی ابراز شادمانی كردند و از مقابل مدرسه نواب تا صحن امام خمینی (ره) حرم مطهر رضوی نقل و شیرینی بین مردم توزیع شد.
در این روز تحصن علما با شعار ‘صل علی محمد، رهبر ماخوش آمد’ و ارسال تلگراف تبریك به تهران برای امام راحل پایان یافت.
15 بهمن ماه تظاهرات گسترده ای با حضور زنان به همراه تشییع پیكر یك شهید انجام گرفت. شعارهایی در مورد بركناری بختیار و استقرار حكومت اسلامی توسط مردم سر داده شد.
16 بهمن ماه در تظاهرات مردم مشهد برای بركناری دولت بختیار شعارهایی داده شد و خبرهایی در مورد راهپیمایی های همافران همدان و دزفول و بندر عباس و شیراز به گوش مردم مشهد رسید.
18 بهمن ماه تظاهرات مردم مشهد در حمایت حكومت اسلامی از مقابل مسجد كرامت و چهارراه شهدا به سوی خیابان امام خمینی (ره) انجام گرفت و به موازات آن بانوان در مسجد گوهرشاد و صحن موزه حرم مطهر رضوی تجمع كردند.
19 بهمن ماه تظاهرات مردم از مسجد كرامت آغاز شد و در حالی كه عكس هایی از امام راحل در دست داشتند، در مسیرهای منتهی به حرم مطهر رضوی به حركت درآمدند و در میدان امام رضا (ع) قطعنامه این تظاهرات توسط آیت الله واعظ طبسی قرائت شد.
20 بهمن ماه مجلس یادبود 40 تن از شهدای واقعه 9 و 10 دی ماه سال 1357 در مسجد گوهرشاد حرم مطهر رضوی با حضور پرشور مردم برگزار شد.
21 بهمن ماه نمایشگاه عكس شهدا در باشگاه دانشگاه مشهد گشایش یافت. همچنین راهپیمایی مردم از مسجد كرامت تا چهارراه شهدا و میدان شهدا، از خیابان امام خمینی (ره) تا خیابان خسروی و خیابان تهران در حمایت از حركت همافران تهران انجام شد.
22 بهمن ماه خبر پیروزی انقلاب اسلامی توسط مردم ایران و سقوط رژیم شاهنشاهی از رادیوی ملی پخش شد و به موازات آن مردم مشهد به خیابانها آمدند و شادی سردادند.