از مشروطه تا فاجعه به توپ بستن حرم مطهر امام رضا(ع)
شواهد بسیاری وجود دارد که از مبارزات منتهی به پیروزی مشروطه در مشهد خبری نیست. آغازین اخبار مرتبط با مشروطه در مشهد به پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه مربوط می¬شود. مردم مشهد پس از اعلام مشروطیت، خیابان¬های شهر را آذین¬بندی و چراغانی کردند. گفته شده جشنی در باغ نصره¬الملک برگزار شد که جمعیت زیادی از طبقات مردم در آن شرکت کردند. پس از آن نیز زمانی که از تهران دستور رسید نظامنامه انتخابات مجلس به اطلاع مردم برسد، آصف¬الدوله حاکم خراسان با جمع کردن مردم در مسجد گوهرشاد این کار را انجام داد. هرچند چون تعداد مخالفان مشروطه بیشتر بود مجلس به ناآرامی منتهی شد. اقدام بعدی هواداران مشروطه در مشهد تشکیل انجمن¬های مشروطه¬خواه بود. انجمن «معدلت رضوی» متشکل از کارکنان آستان قدس و خدام آن یکی از آنها بود که به نظر می¬آید هسته اولیه مشروطه¬طلبان مشهد باشد. «انجمن اثنی¬عشری»، «انجمن سعادت» و «انجمن مجاهدین» دیگر تشکل¬های وابسته به مشروطه¬خواهی در مشهد بودند. علی¬رغم وجود این انجمن¬ها، موضع مشروطه‌خواهان در مشهد ضعیف بود. چرا که فضای غالب مشهد تحت تاثیر علمای آن قرار داشت و بیشتر علمای مشهد نیز در حالتی مردد به سر می‌بردند. تا آنکه افراط¬های برخی از مشروطه-طلبان در آزادی بی¬حد و مرز مطبوعات که از جمله حریم شخصی افراد و به خصوص هجمه به دین رخ نمود. اگرچه این تندروی¬ها آغاز شک علمای مشهد در حمایت از مشروطه شد، اما بعد از فتح تهران، اعدام شیخ فضل الله نوری و تسلط جناح سکولارِ مشروطه بر دستاوردهای آن، تصمیم آنان در مخالفت با مشروطه را جزم کرد. آنچه آنان از مشروطه خواهی(که عمدتاً توسط غرب¬زده¬ها اعمال می¬شد) دیدند تقابل با دین و احکام اسلام، ظلم و ستم و جناح¬بازی بود. مراجع تقلید حامی مشروطه در نجف از جمله آخوند خراسانی، مازندرانی و نائینی بارها در تلگراف¬هایی نسبت به این هجمه¬ها به اسلام و مظالم روی داده به نام مشروطیت، به متولیان امور در ایران تذکر دادند. اقداماتی افراطی نظیر ترور سید عبدالله بهبهانی توسط تندروهای مشروطه¬طلب نیز علت مقومه تشکیک علمای مشهد به این مدل اجرایی از مشروطه در کشور شد. نسخه مستقر در مشهد مشروطه¬طلبان نیز به کمک این استدلال آنها آمد. از جمله آنها یک دسته قفقازی¬هایی بودند که به طور مسلح در شهر به گشت می‌پرداختند و با تهدید از علما، تائید مشروطه را می-خواستند.
حزب دموکرات مشهد که توسط برخی از عناصر غیر بومی از جمله چهره مرموز و جنجالی آن دوران یعنی حیدرخان عمو اوغلی تشکیل شده بود، در مدت کوتاهی تمام اعضای ادارات و هر کسی را که تاثیری در مدیریت مشهد داشت به خود متمایل کرده بود. تمایل به ترور مخالفان در میان دموکرات¬های مشهد نیز وجود داشت، چنانکه حتی ملک الشعرای بهار نیز که در عنفوان جوانی عضو این حزب بود تجویز ترور مخالفان مشروطه را کرده بود. به هر روی آنچه علمای مشهد از مشروطه دیدند سبب شد به صف مخالفان آن پیوسته و تقریبا آنچه شیخ فضل الله نوری می‌گفت را تایید کردند. هرچند مشروطه¬طلبان حرمت مقام اینها را نیز رعایت نکرده و در مواردی قصد جان آنها را می-کردند. از جمله آنها شیخ محمدحسین نجفی بود که به دلیل تهدید ترور توسط آنها به هندوستان رفته بود و در بازگشت نیز توسط آنان مورد سوءقصد قرار گرفت هرچند جان سالم به در برد. اعتضاد التولیه سرکشیک پنجم آستان قدس نیز در شانزدهم جمادی الاول ۱۳۲۶ هجری قمری توسط مشروطه¬طلبان غرب¬گرا در مشهد کشته شده بود. به طور کلی غالب علمای مشهد تمایلی به حمایت از مشروطه نداشتند.
بعد از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه و بعد از انتشار شایعه مسمومیت میرزاخلیل نجل از علمای مشروطه¬خواه نجف، مردم مشهد واکنش شدیدی نشان دادند. طلاب علوم دینی ضمن تحصن در حرم مطهر رضوی باعث شدند بازاریان نیز مغازه‌های خود را تعطیل کرده و به آنان بپیوندد. مردم تلگراف¬های زیادی به شاه نوشته و خواستار برقراری مشروطه، عفو عمومی، بخشودگی مالیاتی و رسمی شدن انجمن¬های محلی شدند. محمدعلی شاه این تقاضاها را پذیرفت و بسیاری از مردم از حرم مطهر خارج شدند. هرچند شاه به این تقاضاها عمل نکرد.
پس از فتح تهران توسط مشروطه¬طلبان و اخراج محمدعلی شاه به روسیه، مشهد شاهد رویدادهایی بود که در نهایت منتهی به فاجعه به توپ بستن حرم مطهر توسط روس¬ها شد: هنوز چندی از استقرار مجدد مشروطه¬طلبان نگذشته بود که ماجرای اولتیماتوم روسیه به وقوع پیوست. این مسئله موجب خشم مردم مشهد و تجمع آنان در مسجد گوهرشاد شد. در این اجتماع سلطان المتکلمین مفاد اولتیماتوم را به اطلاع مردم رساند. پیرو آن صحبت-های تندی علیه این اقدام روسها انجام شد و مردم مشهد مصمم به تحریم کالاهای
روسی شدند. پس از حضور نیروهای نظامی روسیه متعاقب اولتیماتوم و با ادعای حراست از رعایای آن کشور، توطئه¬های پنهانی آنها برای فضاسازی به نفع محمدعلی شاه مخلوع آغاز شد. اخبار مبتنی بر ورود محمدعلی¬شاه به ایران برای بخشی از مردم مشهد که دلخوشی از هرج و مرج¬های پس از مشروطه نداشتنند باعث زمینه ای شد تا گرد یوسف خان هراتی و سیدمحمد طالب¬الحق را که علم مخالفت با مشروطه بلند کرده و از آمدن محمد علی شاه به مشهد سخن می گفت جمع شوند . آنها به مردم می¬گفتند محمدعلی شاه به مشهد خواهد آمد و پس از زیارت و تاج گذاری راهی تهران خواهد شد.
حضور بسیاری از مردم گرد آنها نشان داد بی¬نظمی¬ها، جناح¬بازی¬ها، مظالم و آزادی¬های افراطی و بی¬قید مطبوعات، در استقبال مردم از هراتی و طالب الحق و درخواستهایشان موثر بوده¬است. اکثر مردم با طوع و رغبت عریضه¬های آنان مبتنی بر تنفر از مشروطه موجود را امضا می¬کردند. هر چند در ادامه با آشوب¬هایی که به وقوع پیوست بهانه لازم برای سرکوبی حرکت فراهم شد و قوای روسی اقدام به بمباران حرم مطهر رضوی کردند.